Ksylitol (eng - xylitol - cukier brzozowy), C5H12O5 – organiczny związek chemiczny, pięciowęglowy alkohol polihydroksylowy słodki w smaku (cukrol), zredukowana pochodna ksylozy.

Stosowany w przemyśle spożywczym do słodzenia jako dodatek do żywności E967; głównie gum do żucia i cukierków ze względu na działanie przeciwpróchnicze. Zalecany również dla diabetyków, ponieważ jest metabolizowany z niewielkim udziałem insuliny. Ma wielokrotnie niższy indeks glikemiczny (IG:8) niż glukoza (IG:100) czy sacharoza (IG:70). FDA uznało ksylitol za substancję, która nie wywołuje próchnicy. W roku 1996 JEFCA (organ doradczy WHO i FAO) nie określiło górnej granicy spożycia (ADI – dopuszczalna dzienna dawka), co znaczy, że jest on całkowicie bezpieczny niezależnie od spożywanej ilości dziennej i jednocześnie stwierdziło, że wcześniejsze niekorzystne wyniki badań na zwierzętach przeprowadzone w latach 70. XX w. nie mają zastosowania dla ludzi. Ksylitol wytwarza się naturalnie w organizmie człowieka w ilości ok. 15 g dziennie w procesach trawienia. Jego spożycie może sprzyjać likwidacji płytki nazębnej, jak również np. pomagać w leczeniu zakażenia jamy ustnej drożdżakowcami z rodzaju Candida (w przeciwieństwie do cukrów takich jak sacharoza, glukoza czy galaktoza).

Natomiast u psów ksylitol może powodować poważne uszkodzenie wątroby, a nawet śmierć. Spożycie ksylitolu w ilości >100 mg/kg masy ciała wywołuje u psa wydzielanie dużych ilości insuliny, prowadząc w konsekwencji do znacznego obniżenia poziomu cukru we krwi (hipoglikemii).

Ksylitol jest naturalnym, zastępczym środkiem słodzącym pierwotnie przeznaczonym dla diabetyków. Główną zaletą tej słodkiej substancji jest fakt, że bardzo wolno podnosi cukier we krwi. Posiada aż 14-krotnie niższy indeks glikemiczny niż zwykły cukier stołowy (sacharoza). Z chemicznego punktu widzenia ksylitol jest alkoholem cukrowym o wyglądzie i smaku przypominającym zwykły cukier. 

Zalety ksylitolu

Najwartościowszą zaletą ksylitolu jest to, że bardzo wolno podnosi glukozę we krwi. Wynika to z faktu, iż jego metabolizm odbywa się niemal bez udziału insuliny. Ponadto kaloryczność ksylitolu ocenia się na dużo niższą niż cukru białego – niemal o 40% mniejszą. Wszystko to sprawia, iż polecany jest wszystkim z zaburzeniami tolerancji glukozy (cukrzyca typu I i II) oraz osobom pragnącym zredukować masę ciała (stosujących diete odchudzającą).

W przeciwieństwie do sacharozy ksylitol działa bakteriobójczo. W efekcie ma właściwości poprawiające odporności organizmu. Agencja Żywności i Leków działająca na terenie Ameryki potwierdziła, iż ksylitol bardzo skutecznie działa w walce z zapaleniem dziąseł i próchnicą. Wynika to z tego, iż w przeciwieństwie do zwykłego cukru nie ulega bakteryjnej przemianie do kwasów i tym samym nie sprzyja powstawanie próchnicy.

Najnowsze doniesienia naukowe mówią również o udziale ksylitolu we wzroście przyswajalności wapnia w diecie. Uznawany jest zatem za substancję poprawiającą mineralizację kości i polecany osobom zagrożonym osteopenią lub osteoporozą. 

Często niedocenianą zaletą ksylitolu jest fakt, iż nie sprzyja on w rozwoju grzybów i drożdżaków w przeciwieństwie do cukru tradycyjnego. Właściwość ta znajduje zastosowanie wśród osób chorych na grzybice. Takie osoby podczas leczenia nie muszą odmawiać sobie słodkości. 

Wady ksylitolu

W małych ilościach ksylitol uznawany jest za nie szkodliwy. W większych może wywoływać podrażnienie układu pokarmowego. Zalecana dawka ksylitolu to 15g, czyli 3 małe łyżeczki. Poleca się stopniowe dodawanie tej substancji do jadłospisu – dobrze jest na początek przyzwyczajać organizm do jej działania. Należy mieć na uwadze fakt, iż organizm początkowo wytwarza zbyt małą ilość enzymów mogących strawić ksylitol. Zjawisko dostosowania do trawienia trwa zazwyczaj kilka dni.

Ograniczenie ilościowe przyjmowania ksylitolu znacznie zmniejsza możliwości szerszego zastosowania ksylitolu w ciągu dnia. Przeciętny konsument spożywa około 80g cukru białego na dobę – przyjęcie 15g ksylitolu nie rozwiązuje problemu związanego z potrzebą słodkiego smaku w tej skali.

Istotną wadą dla większości klientów zainteresowanych ksylitolem jest jego dostępność. Ograniczony dostęp wynika z jego braku na rynku w tradycyjnych sklepach i supermarketach. Znaleźć go można natomiast w sklepie ze zdrową żywnością i w internecie.

Problemem może być również cena. Ksylitol jest dużo droższy niż cukier stołowy oraz wiele innych słodzików. Stanowczą różnice w cenie zauważa się, gdy porówna się cenę ksylitolu z najpopularniejszymi sztucznymi słodzikami np. aspartamem czy sorbitolem.